วิธีกินยาคุมฉุกเฉินอย่างถูกต้อง ปลอดภัย และทุกเรื่องที่ต้องรู้

การตัดสินใจใช้ยาคุมกำเนิดฉุกเฉินอาจเกิดขึ้นในสถานการณ์ที่ไม่ได้คาดคิดและต้องการข้อมูลที่ชัดเจนอย่างเร่งด่วน บทความนี้จัดทำขึ้นเพื่อให้ความรู้ความเข้าใจที่ครอบคลุม พร้อมแนะนำเกี่ยวกับวิธีการกินยาคุมฉุกเฉิน (Emergency Contraceptive Pills หรือ ECPs) อย่างถูกวิธี มีประสิทธิภาพ และปลอดภัยที่สุด โดยมุ่งหวังที่จะเป็นแหล่งข้อมูลที่เชื่อถือได้สำหรับทุกคำถามที่ท่านอาจมี เพื่อให้สามารถตัดสินใจและดูแลสุขภาพของตนเองได้อย่างมั่นใจ

ยาคุมฉุกเฉินคืออะไร? ทำความเข้าใจเบื้องต้น

ยาคุมฉุกเฉิน หรือที่บางครั้งเรียกว่า “ยาคุมหลังมีเพศสัมพันธ์” (Morning-after pill) เป็นยาคุมกำเนิดชนิดพิเศษที่ใช้ หลังจาก การมีเพศสัมพันธ์ที่ไม่ได้ป้องกัน หรือเมื่อวิธีการคุมกำเนิดที่ใช้อยู่เกิดความผิดพลาด เพื่อป้องกันการตั้งครรภ์ ยาเหล่านี้ประกอบด้วยฮอร์โมน ซึ่งมักจะมีความเข้มข้นสูงกว่ายาคุมกำเนิดแบบรายเดือนทั่วไป และถูกออกแบบมาเพื่อใช้ใน “กรณีฉุกเฉิน” หรือเป็น “วิธีสำรอง” เท่านั้น สิ่งสำคัญอย่างยิ่งที่ต้องทำความเข้าใจคือ ยาคุมฉุกเฉิน ไม่ใช่ ยาคุมกำเนิดที่ใช้เป็นประจำทุกวัน และไม่ควรนำมาใช้แทนวิธีการคุมกำเนิดหลักในระยะยาว

ยาคุมฉุกเฉินป้องกันการตั้งครรภ์ได้อย่างไร?

กลไกหลักของยาคุมฉุกเฉินส่วนใหญ่คือการออกฤทธิ์เพื่อชะลอหรือยับยั้งการตกไข่ (การปล่อยไข่ออกจากรังไข่) หากไม่มีการตกไข่ อสุจิก็จะไม่สามารถปฏิสนธิกับไข่ได้ ทำให้ไม่เกิดการตั้งครรภ์ นอกจากนี้ ยาคุมฉุกเฉินบางชนิดอาจมีผลต่อการเคลื่อนที่ของอสุจิ หรือความสามารถของอสุจิในการปฏิสนธิกับไข่ หรืออาจเปลี่ยนแปลงเยื่อบุโพรงมดลูก (endometrium) เพื่อทำให้ไข่ที่ปฏิสนธิแล้วไม่สามารถฝังตัวได้ อย่างไรก็ตาม การยับยั้งการตกไข่ถือเป็นกลไกสำคัญที่สุด และเป็นสิ่งสำคัญที่ต้องทราบว่าหากไข่ที่ปฏิสนธิแล้วได้ฝังตัวในผนังมดลูกแล้ว ยาคุมฉุกเฉินจะไม่สามารถป้องกันการตั้งครรภ์ได้อีกต่อไป

เมื่อไหร่ถึงควรใช้ยาคุมฉุกเฉิน?

การตัดสินใจใช้ยาคุมฉุกเฉินควรพิจารณาจากสถานการณ์เฉพาะหน้าและความจำเป็นเร่งด่วน

กรณีจำเป็นที่ควรพิจารณายาคุมฉุกเฉิน

ยาคุมฉุกเฉินมีบทบาทสำคัญในสถานการณ์ต่อไปนี้

• เมื่อมีเพศสัมพันธ์โดยไม่ได้ป้องกัน 
• เมื่อวิธีการคุมกำเนิดที่ใช้อยู่เกิดความผิดพลาด เช่น ถุงยางอนามัยแตก รั่ว หลุด หรือใช้ไม่ถูกวิธี 
• ลืมรับประทานยาคุมกำเนิดแบบรายเดือนตามปกติ (เช่น ลืมกินยา 2-3 เม็ดขึ้นไป หรือเริ่มแผงยาช้ากว่ากำหนด)
• ห่วงอนามัยหลุด หรือมีปัญหากับแผ่นแปะคุมกำเนิดหรือวงแหวนคุมกำเนิด (หากเป็นวิธีที่ใช้)
• ในกรณีถูกล่วงละเมิดทางเพศซึ่งไม่มีการป้องกันการตั้งครรภ์

สิ่งที่ต้องประเมินก่อนตัดสินใจใช้

ก่อนตัดสินใจใช้ยาคุมฉุกเฉิน ควรพิจารณาปัจจัยต่อไปนี้

• ระยะเวลาตั้งแต่มีเพศสัมพันธ์ที่ไม่ได้ป้องกัน: ยิ่งรับประทานยาเร็วเท่าไร ประสิทธิภาพของยาก็จะยิ่งสูงขึ้น
• วันแรกของประจำเดือนครั้งล่าสุดและลักษณะรอบเดือนปกติ: เพื่อช่วยประเมินความเสี่ยงในการตั้งครรภ์ และพิจารณาว่ายาคุมฉุกเฉินเหมาะสมหรือไม่ (เช่น หากกำลังตั้งครรภ์อยู่แล้ว หรือประจำเดือนขาดไปด้วยสาเหตุอื่น)
• ภาวะสุขภาพหรือโรคประจำตัว และยาที่ใช้อยู่: โรคบางชนิดหรือยาบางตัวอาจมีปฏิกิริยากับยาคุมฉุกเฉิน หรือทำให้ยาไม่เหมาะสมกับการใช้งาน (จะกล่าวถึงรายละเอียดในภายหลัง)
• ความเป็นไปได้ที่จะตั้งครรภ์อยู่แล้ว: ยาคุมฉุกเฉินไม่สามารถป้องกันการตั้งครรภ์ได้หากตั้งครรภ์อยู่แล้ว และไม่ใช่ยาทำแท้ง

การประเมินตนเองในเบื้องต้นนี้ แม้จะกระทำอย่างรวดเร็วในสถานการณ์เร่งด่วน ก็เป็นขั้นตอนสำคัญที่ช่วยให้ผู้ใช้ตระหนักถึงปัจจัยส่วนบุคคลที่มีผลต่อการตัดสินใจ และเป็นการส่งเสริมความใส่ใจในสุขภาพอนามัยเจริญพันธุ์ของตนเอง

ประเภทของยาคุมฉุกเฉิน และวิธีเลือกให้เหมาะสม

ยาคุมฉุกเฉินมีหลายประเภทในท้องตลาด การทำความเข้าใจถึงความแตกต่างจะช่วยให้เลือกใช้ยาได้อย่างเหมาะสมกับสถานการณ์ของตนเอง โดยเฉพาะอย่างยิ่งยาที่เกี่ยวข้องกับผลิตภัณฑ์ที่กำลังนำเสนอและมีจำหน่ายในประเทศไทย

ยาคุมฉุกเฉินชนิดฮอร์โมน Levonorgestrel-based ECPs (ลีโวนอร์เจสเตรล)

ยาคุมฉุกเฉินชนิดนี้เป็นประเภทที่พบได้บ่อยที่สุดและมีการกล่าวถึงอย่างกว้างขวาง ลีโวนอร์เจสเตรลเป็นฮอร์โมนโปรเจสตินสังเคราะห์ มีจำหน่ายในสองรูปแบบหลัก:

แบบ 1 เม็ด (1.5 มก.)

ประกอบด้วยยาเม็ดเดียวที่มีลีโวนอร์เจสเตรล 1.5 มิลลิกรัม รับประทานเพียงครั้งเดียว

แบบ 2 เม็ด (เม็ดละ 0.75 มก.)

ประกอบด้วยยา 2 เม็ด แต่ละเม็ดมีลีโวนอร์เจสเตรล 0.75 มิลลิกรัม สามารถรับประทานพร้อมกันทั้ง 2 เม็ดเป็นครั้งเดียว (รวมเป็น 1.5 มิลลิกรัม) หรือรับประทานทีละเม็ดห่างกัน 12 ชั่วโมงก็ได้ การรับประทานพร้อมกันมักเป็นที่นิยมมากกว่าเนื่องจากความสะดวกและลดโอกาสลืมรับประทานยาเม็ดที่สอง

ยาคุมฉุกเฉินชนิด Ulipristal Acetate ECPs (ยูลิพริสตอล อะซิเตท)

ยูลิพริสตอล อะซิเตท เป็นยาในกลุ่ม selective progesterone receptor modulator  ยาชนิดนี้อาจมีประสิทธิภาพในช่วงเวลาที่ยาวนานกว่าหลังการมีเพศสัมพันธ์ (สูงสุด 120 ชั่วโมง หรือ 5 วัน) 

วิธีกินยาคุมฉุกเฉินแต่ละชนิดให้ได้ผลและปลอดภัยที่สุด

การรับประทานยาคุมฉุกเฉินอย่างถูกวิธีเป็นหัวใจสำคัญของประสิทธิภาพและความปลอดภัย

วิธีกินยาคุมฉุกเฉินแบบเม็ดเดียว (ลีโวนอร์เจสเตรล 1.5 มก.)

สำหรับวิธีกินยาคุมฉุกเฉินแบบเม็ดเดียว ให้รับประทานยา 1 เม็ด โดยเร็วที่สุด หลังการมีเพศสัมพันธ์ที่ไม่ได้ป้องกัน แต่ไม่ควรเกิน 72 ชั่วโมง (3 วัน) แม้ว่าบางแหล่งข้อมูลอาจระบุว่ายายังคงมีผลได้ถึง 120 ชั่วโมง (5 วัน) แต่ประสิทธิภาพจะลดลงตามเวลาที่ผ่านไป 

วิธีกินยาคุมฉุกเฉินแบบ 2 เม็ด (ลีโวนอร์เจสเตรล 0.75 มก.)

สำหรับยาคุมฉุกเฉินชนิดลีโวนอร์เจสเตรล 0.75 มิลลิกรัม (บรรจุ 2 เม็ดต่อกล่อง) มีวิธีการรับประทาน 2 แบบ ซึ่งให้ประสิทธิภาพใกล้เคียงกัน:

1. รับประทานพร้อมกัน 2 เม็ด: รับประทานยาทั้ง 2 เม็ด (รวมเป็น 1.5 มิลลิกรัม) พร้อมกันในครั้งเดียว โดยเร็วที่สุดภายใน 72 ชั่วโมงหลังการมีเพศสัมพันธ์ วิธีนี้มักจะแนะนำเนื่องจากความสะดวก และช่วยให้มั่นใจว่าได้รับยาครบถ้วน โดยเฉพาะในสถานการณ์ที่อาจมีความเครียดและอาจลืมรับประทานยาเม็ดที่สองได้
2. รับประทานแยกกัน 2 ครั้ง: รับประทานยาเม็ดแรก (0.75 มิลลิกรัม) ภายใน 72 ชั่วโมงหลังการมีเพศสัมพันธ์ จากนั้นรับประทานยาเม็ดที่สอง (0.75 มิลลิกรัม) หลังจากเม็ดแรก 12 ชั่วโมง

ผลข้างเคียงที่อาจพบหลังกินยาคุมฉุกเฉิน และวิธีรับมือ

ยาคุมฉุกเฉินอาจทำให้เกิดผลข้างเคียงได้บ้าง แต่โดยทั่วไปมักไม่รุนแรงและหายได้เอง

ผลข้างเคียงทั่วไปที่พบได้บ่อย

ผลข้างเคียงที่พบบ่อยหลังการใช้ยาคุมฉุกเฉิน ได้แก่:

• คลื่นไส้
• อาเจียน
• ปวดศีรษะ 
• เวียนศีรษะ 
• อ่อนเพลีย
• เจ็บหรือคัดตึงเต้านม
• ปวดท้องน้อย หรือปวดเกร็งท้อง

อาการเหล่านี้มักเกิดขึ้นในระยะสั้นๆ และจะค่อยๆ ดีขึ้นภายใน 1-2 วัน

อาการที่ควรปรึกษาแพทย์ทันที

แม้ว่าผลข้างเคียงรุนแรงจะพบได้น้อย แต่หากมีอาการต่อไปนี้ ควรรีบปรึกษาแพทย์ทันที:

• ปวดท้องน้อยอย่างรุนแรง (อาจเป็นสัญญาณของการตั้งครรภ์นอกมดลูก แม้จะพบได้น้อย)
• มีเลือดออกทางช่องคลอดมากผิดปกติหรือเป็นเวลานาน
• หากประจำเดือนมาช้ากว่าปกติเกิน 1 สัปดาห์ (อาจบ่งชี้ถึงการตั้งครรภ์)
• อาการแพ้ยา (พบได้น้อยมาก) เช่น มีผื่นคัน บวมบริเวณใบหน้า ลิ้น หรือลำคอ เวียนศีรษะอย่างรุนแรง หายใจลำบาก
• ปวดศีรษะอย่างรุนแรง หรือมีปัญหาการมองเห็น

ข้อควรระวังและข้อห้ามในการใช้ยาคุมฉุกเฉิน

แม้ว่ายาคุมฉุกเฉินจะค่อนข้างปลอดภัยสำหรับคนส่วนใหญ่ แต่ก็มีข้อควรระวังและข้อห้ามบางประการ

ไม่ควรกินยาคุมฉุกเฉินบ่อย

เป็นเรื่องสำคัญอย่างยิ่งที่ต้องเน้นว่ายาคุมฉุกเฉิน ไม่ได้มีไว้สำหรับใช้เป็นประจำหรือบ่อยครั้ง แนะนำว่าไม่ควรใช้ยาคุมฉุกเฉินเกิน 2 ครั้งต่อรอบเดือน หรือ 2 กล่อง (สำหรับยาชนิด 2 เม็ด) ต่อเดือนการใช้ยาคุมฉุกเฉินบ่อยครั้งอาจรบกวนรอบเดือนปกติ เพิ่มโอกาสเกิดผลข้างเคียง และที่สำคัญคือมีประสิทธิภาพในการป้องกันการตั้งครรภ์ต่ำกว่าวิธีการคุมกำเนิดแบบปกติที่ใช้เป็นประจำ

ไม่ควรใช้ยาคุมฉุกเฉินกับยาอื่นๆ

ยาบางชนิดอาจลดประสิทธิภาพของยาคุมฉุกเฉินได้ ซึ่งรวมถึง:

• ยารักษาโรคลมชักบางชนิด (เช่น เฟนิโทอิน, คาร์บามาเซพีน, บาร์บิทูเรต) 
• ยารักษาวัณโรคบางชนิด (เช่น ไรแฟมพิซิน) 
• ยาต้านไวรัสเอชไอวีบางชนิด (เช่น เอฟฟาไวเรนซ์, ริโทนาเวียร์) 
• สมุนไพร เช่น เซนต์จอห์นเวิร์ต (St. John’s Wort)
• ยาต้านเชื้อรา เช่น กริซีโอฟูลวิน (Griseofulvin) 

ผู้ที่กำลังใช้ยาเหล่านี้หรือยาอื่นๆ รวมถึงผลิตภัณฑ์สมุนไพร ควรแจ้งให้แพทย์หรือเภสัชกรทราบก่อนใช้ยาคุมฉุกเฉิน เพื่อประเมินความเสี่ยงและรับคำแนะนำที่เหมาะสม

คำถามที่พบบ่อยเกี่ยวกับการกินยาคุมฉุกเฉิน (FAQ)

เพื่อให้ผู้ใช้มีความเข้าใจที่ชัดเจนยิ่งขึ้นเกี่ยวกับการกินยาคุมฉุกเกฉิน นี่คือคำถามที่พบบ่อยพร้อมคำตอบ

Q1: กินยาคุมฉุกเฉินตอนท้องว่างได้ไหม? 

A: โดยทั่วไปแล้ว ยาคุมฉุกเฉินสามารถรับประทานได้ทั้งตอนท้องว่างหรือพร้อมอาหาร อย่างไรก็ตาม หากมีความกังวลเกี่ยวกับอาการคลื่นไส้ ซึ่งเป็นผลข้างเคียงที่อาจเกิดขึ้น การรับประทานยาพร้อมอาหารเบาๆ หรือการปรึกษาเภสัชกร/แพทย์เพื่อรับยาแก้คลื่นไส้ร่วมด้วย อาจช่วยลดอาการดังกล่าวได้

Q2: หากอาเจียนหลังกินยาคุมฉุกเฉิน ควรทำอย่างไร?

A: หากมีการอาเจียนภายใน 2 ชั่วโมง (บางแหล่งข้อมูลระบุ 2-3 ชั่วโมง) หลังจากรับประทานยาคุมฉุกเฉิน ไม่ว่าจะเป็นแบบเม็ดเดียวหรือแบบสองเม็ด ควรรับประทานยาซ้ำในขนาดเดิมอีกครั้ง  เนื่องจากยาอาจยังไม่ถูกดูดซึมเข้าสู่ร่างกายอย่างสมบูรณ์ หากอาเจียนหลังจากรับประทานยาไปแล้วนานกว่า 2-3 ชั่วโมง โดยทั่วไปถือว่ายาได้ถูกดูดซึมแล้ว

Q3: ใครบ้างที่ไม่ควรกินยาคุมฉุกเฉิน?

A: ผู้ที่ไม่ควรรับประทานยาคุมฉุกเฉิน หรือควรปรึกษาแพทย์ก่อนใช้ ได้แก่:

• ผู้ที่ยืนยันแล้วว่ากำลังตั้งครรภ์ (ยาคุมฉุกเฉินไม่มีผลและไม่ได้มีข้อบ่งใช้)
• ผู้ที่เป็นโรคตับชนิดรุนแรง
• ผู้ที่มีประวัติการเกิดลิ่มเลือดอุดตัน โรคหัวใจรุนแรง ไมเกรนบางชนิดที่มีอาการเตือน (aura) หรือมีเลือดออกทางช่องคลอดผิดปกติโดยไม่ทราบสาเหตุ

Q4: ยาคุมฉุกเฉิน = ยาทำแท้งใช่ไหม?

A: ไม่เป็นความจริง ยาคุมฉุกเฉินทำงานโดยการป้องกันหรือชะลอการตกไข่ หรือป้องกันการปฏิสนธิเป็นหลัก ยาเหล่านี้ไม่สามารถยุติการตั้งครรภ์ที่เกิดขึ้นแล้วได้ (คือเมื่อไข่ที่ปฏิสนธิแล้วได้ฝังตัวในเยื่อบุโพรงมดลูกแล้ว) 

Q5: กินยาคุมฉุกเฉินระหว่างให้นมบุตรได้ไหม?

A: ยาคุมฉุกเฉินชนิดลีโวนอร์เจสเตรลโดยทั่วไปถือว่าค่อนข้างปลอดภัยสำหรับสตรีให้นมบุตร ฮอร์โมนอาจผ่านเข้าสู่น้ำนมได้ในปริมาณเล็กน้อย แต่ไม่พบว่ามีผลเสียต่อทารก 

Q6: หากมีเพศสัมพันธ์อีกครั้งหลังกินยาคุมฉุกเฉินไปแล้ว ควรทำอย่างไร?

A: ยาคุมฉุกเฉินที่รับประทานไปแล้วจะให้ผลป้องกันการตั้งครรภ์จากการมีเพศสัมพันธ์ที่เกิดขึ้น ก่อน การรับประทานยาเท่านั้น ไม่สามารถป้องกันการตั้งครรภ์จากการมีเพศสัมพันธ์ครั้งใหม่ที่เกิดขึ้นหลังจากนั้นได้ หากมีเพศสัมพันธ์ที่ไม่ได้ป้องกันอีกครั้งหลังจากรับประทานยาคุมฉุกเฉินไปแล้ว ควรใช้วิธีการคุมกำเนิดอื่น เช่น ถุงยางอนามัย 

สรุปบทความ 

แม้ว่าบทความนี้จะให้ข้อมูลที่ครอบคลุมเกี่ยวกับการใช้ยาคุมฉุกเฉิน แต่สถานการณ์และความต้องการของแต่ละบุคคลอาจแตกต่างกันไป การปรึกษาแพทย์หรือเภสัชกรจึงเป็นสิ่งสำคัญหากท่านมีข้อสงสัย มีภาวะสุขภาพที่ซับซ้อน กำลังใช้ยาอื่นอยู่ หรือพบผลข้างเคียงที่รุนแรงหรือไม่ดีขึ้น เภสัชกรสามารถให้คำแนะนำและจ่ายยาคุมฉุกเฉินได้โดยตรงในหลายกรณีผู้ที่ต้องการใช้ควรปรึกษาแพทย์หรือเภสัชกรก่อนเริ่มใช้ โดยเฉพาะหากมีโรคประจำตัวหรือกำลังใช้ยาอื่นอยู่ รับคำปรึกษากับเภสัชกรมืออาชีพผ่าน LINE Mini App ได้ทันที จากร้านยาออนไลน์ 24 ชม. เพื่อความสะดวกและรวดเร็ว ซึ่งจะช่วยให้คุณได้รับข้อมูลที่ถูกต้องและเหมาะสมกับความต้องการของคุณ